Osmanlı Tarihi Haritaları ve Tarihi Coğrafya Eserleri

PİRİ REİS’DEN ÖRFİ PAŞA’YA

OSMANLI TARİHİ HARİTALARI VE TARİHİ COĞRAFYA ESERLERİ

Osmanlı tarihî haritaları ve tarihî coğrafya eserleri, hazırlanan çeviriyazılar, tıpkıbasımlar ve incelemelerle birlikte giderek artan bir ilgiye kavuşmuş durumdadır. Osmanlı tarihî haritacılığına ve tarihî coğrafya eserlerine âit sağlıklı bir envanter çalışmasının mevcut olmaması, süregelen en önemli noksanlıktır.

Osmanlılar’ın dünya ve ülkeler hakkındaki ilk bilgilerinin kaynağı İslâm coğrafya eserleri ve haritalarıdır. Tercüme ve derlemeler klâsik İslâm coğrafya eserlerinin serbest nakli ile başlar. Akdeniz ve Karadeniz’de sürekli genişleyen, Hind Okyanusu ve Kızıldeniz’e seferler düzenleyen Osmanlılar’ın deniz harita ve coğrafyası ağırlıklı bilgileri, XVII. yüzyılın ilk yarısından itibaren yetersiz kalmış ve Batı ilmiyle ilk ciddî temaslar coğrafya aracılığıyla sağlanmıştı.

Harita tarihçisinin henüz bulunmadığı ülkemizde, coğrafya tarihçilerinin çeşitli sebeplerle Osmanlı müktesebâtına uzak kalmaları, başta Osmanlı tarihçileri olmak üzere farklı sahalardaki Osmanlı araştırmacılarına yeni bir vazife yüklemiş durumdadır. Osmanlı tarihî haritacılığı ve tarihî coğrafya eserleri üzerine 1990’lı yılların başlarından itibaren hazırlanan çalışmaların bir araya getirildiği elinizdeki kitapta 12 makale ve bildiri metni bulunmaktadır. Yazıların önemli bölümü, ele alınan konu itibarıyla sahasındaki ilk denemelerdir.

Ülkemizde Osmanlı Tarihi Haritaları sahasında mütehassıs Prof. Dr. Fikret Sarıcaoğlu’nun hazırladığı ve renkli haritalarla zenginleştirilen prestij çalışmada birbirinden kıymetli makaleler bulunuyor: Pîrî Reîs’den Örfî Paşa’ya uzanan yüzyılların temel coğrafya eserleri merkezli kitaptaki ilk makale, klâsik yüzyıllar Osmanlı haritacılığı hakkındadır. Osmanlı deniz harita ve coğrafyaları başlıklı ikinci makaleyi, Kitâb-ı Bahriyye yazmalarındaki derkenârlar üzerine yapılan araştırma izliyor. Peşisıra yer alan “Pîrî Reîs Sonrası Dönemde Osmanlı Deniz Haritacılığı” isimli çalışma ilk kez bu kitapta yayınlanıyor. Cihânnümâ merkezli altıncı makaleyi, gene ilk kez yayınlanan “Kâtib Çelebi’nin Yazma ve Basma Cihânnümâ’sındaki Japonya Haritası” isimli inceleme takip ediyor. Büyük Türk seyyâhı Evliyâ Çelebi’nin Seyâhatnâme’sinin Türkçe tarih kaynakları, sekizinci makalenin konusudur. Ege Adaları ve İskoçya’yla ilgili Osmanlı bilgilerinin aktarıldığı yazılardan sonra Basmacı / Müteferrika İbrahim’in yayınladığı Karadeniz’in ilk İslâm-Osmanlı basma haritası tanıtılıyor. Örfî Paşa’nın yakın yıllarda farkedilen Ege Adaları’yla ilgili eseri, kitaptaki son makalenin konusudur.

Kitapta yazıların sıralamasında olabildiğince kronolojiye bağlı kalınmış, eserlerin ve müelliflerin aynı başlıkta tanıtılmasına dikkat edilmiştir. Diğer bir tarifle kitap, Kapdan Pîrî Reîs (ö. 1554?), Âlim Kâtib Çelebi (ö. 1657), Seyyâh Evliyâ Çelebi (ö. 1684?), Coğrafyacı Ebûbekir Efendi (ö. 1691), Basmacı İbrahim Efendi (ö. 1747) ve Ferîk Örfî Mehmed Paşa (ö. 1856) gibi klâsik yüzyıllar Osmanlı tarihî haritacılığı ve tarihî coğrafyacılığının en önemli isimlerini ve eserlerini ihtiva ediyor.

Piri Reis’ten Örfi Paşa’ya Osmanlı Tarihi Haritaları ve Tarihi Coğrafya Eserleri isimli eser, hususiyle Osmanlı devri haritacılığı ve coğrafyası üzerine çalışanlara ve Osmanlı tarihine alaka duyanlara tavsiye olunur.